ACAYİP MERAK ETTİM

 

ACAYİP MERAK ETTİM

(Seriously Curious)

The Ecnomist Açıklıyor: Dğnyamızı Altüst Eden Gerçekler

Tom Standage

2019

Çeviri: Cansu Varol İzmirli

Mundi Kitap

2.Baskı - Eylül 2023

269 sayfa

Hiç mi hiç merak etmediğim sorulara hiç mi hiç merak etmediğim cevapların yer aldığı bir kitap. Cevapları da tatmin edici bulmadım. Kimisini anlamadım, kimisinde cevap yoktu, evet cevabını yazmamış, kimisinde de cevap şu da olabilir bu da olabilir, şöyle de diyorlar, böyle de diyorlar diye açıklama yapmış.

Bomboş bilgilerle kafamı meşgul ettim. 

Alın çok istiyorsanız sizin de kafanız meşgul olsun. Kitapta her sorunun cevabı 1-2 sayfa sürüyor. Ben 1-2 satırda vereyim cevabı.

1. Çokeşlilik neden iç savaşları daha olası kılar?

Erkeklerin zengin olanları yani yüzde 10’luk kesim dört kadınla evlense diğer erkekler evlenecek kadın bulamayacak. Cinsel hüsran ve ötekileştirmeye maruz kalacaklar. Bir eş edinebilmek için yüksek başlık parası ödemek zorunda kalacaklar. Bunun için de yağmalara, isyanlara katılacaklar. Haiti, Endonezya, Sudan, Nijerya, Afganistan gibi geri kalmış ülkelerin olayı.

2. Neden kum sıkıntısı yaşanıyor?

Kum sıkıntısı mı yaşanıyormuş? Şu an öğreniyorum. Sebebi de Hindistan vb ülkelerde kum mafyası olmasıymış. İnşaatlarda kullanmak için kum alıyorlarmış, o yüzden de kum azalıyormuş.

3. Ayakkabı bağcıkları kendi kendilerine nasıl çözülür?

Yürürken adım atmanın yarattığı darbe düğümü gevşetiyormuş.

4. Deniz neden tuzludur?

Kayalardaki mineral tuzlarının denize taşınması yüzündenmiş. “Yağmur saf su değildir, havadan emilmiş küçük miktarlarda karbondioksit içerir, bu da yağmur suyunu hafif asitli kılar. Bu zayıf asit karaya döküldüğünde, kayalardaki mineraller çözünüp suya karışır ve bu mineraller iyon adı verilen yüklü parçacıklara ayrılır.” Sf.25

5. Elmas üretimi neden zirve yapmak üzere olabilir?

Elmas üretimi zirve mi yapmış? Bunu da şu an öğreniyorum. Sebebi de büyük bir elmas şirketinin arz üzerinde hakimiyet kurup fiyatları yüksek tutmak için elmasa ulaşımı sınırlandırmasıymış. Ama günümüzde Y kuşağının daha az para kazanması, maddi lükslere daha az ilgi duyması, kanlı elmaslara dair farkındalığın popüler olması, elmas yüzüğün daha az maliyetli alternatiflerinin olması nedeniyle ilgi azalıyormuş.

6. Boko Haram neden kadın intihar bombacılarını yeğliyor?

Kadınların propaganda değeri daha yüksek diye. Daha az şüphe uyandırıyorlar. Patlayıcıları hacimli çarşafların altında gizleyebiliyorlar. Kadınları intihar saldırılarında kullanınca erkekleri gerilla saldırılarına saklamış oluyorlar.

7. En fazla lityum hangi ülkede?

Arjantin, Bolivya, Şili. Lityum üçgeni deniyormuş bunlara.

8. Küresel silah ticareti neden patlıyor?

Pek çok ülke askeri güçten yoksun ve yerli bir sanayisi yok. Bu ülkeler kendi donanımlarını edinme ihtiyacı duydukları için silah ticaretine yöneliyorlar.

9.Düşünce kuruluşları ne yapar?

Bir şey yapmaz, bence.  Yazarın açıklamasına göre akademi ile politika arasındaki boşluğu doldurma amacı taşırmış.

10. Sigara karaborsasının hesabı nasıl tutulur?

1.metot: Yasal olarak satılan sigara sayısıyla anketlerle insanların ne kadar sigara içtiklerini sorarak karşılaştırmak.

2.metot: Sigara kullananlara sormak nereden ne kadara aldıklarını

3.metot: Çöpe atılmış sigara paketlerine bakmak.

11. Neden Sahra’nın bir ucundan diğer ucuna spagetti kaçakçılığı yapılıyor?

Spagetti mi kaçakçılığı? Yine ilk defa karşılaştığım bir konu. Kamyonla uyuşturucu ve insan kaçakçılığı yapanlar dönüşte kamyonları makarnayla dolduruyorlarmış, ucuz diye. 

12. Neden bir sürü yerin adı Gine ve hindiler Türkiye’den gelmiyor?

Gine, Ekvator Ginesi, Papua Yeni Gine, Gine Körfezi… gibi yerler var. Gine kelimesinin kökeni kesin değilmiş. 15.yüzyılda Portekizli denizciler Senegal’de bir bölgeyi tarif etmek için Gine demişler. Smürgeciler de kıtayı bölüşürken kendi Gine’lerini oluşturmuşlar.

Hindinin hikayesi ise kitapta güzel anlatılmamış, burada daha güzeli var: 16 Madde İle Amerikalılar'ın Hindiye "Turkey-Türkiye" Demesinin Sebebi 

13. Yeni Zelanda’da neden bu kadar çok çete üyesi var?

Ayrımcılık, yoksulluk, kötü sağlık koşulları, güç arayışı yüzünden.

14. Neden Fransa’da şeytan çıkarma işi büyüyor?

Öyle bir furya varmış Fransa'da. Bu kitaptan öğreniyorum. Sebebi de göçmenlerin ilgisi varmış, Fransızlar da eğlencesine yaptırıyormuş. 

15. Dünyanın en kötü uçuş gecikmeleri neden Çin’de?

Güvenliğe çok önem vermesi yüzünden. Hava trafiği kontrol personelleri çok titizmiş. Böylece kaza olmuyormuş. Bir de ordu hava kuvvetleri uçuşa geçtiğinde ki Çin’deki hava sahalarının dörtte üçü ordununmuş, ticari uçuşlar bekletiliyormuş.

16. Somaliland neden Doğu Afrika’nın en güçlü demokrasisi?

Uluslararası platformda tanınmayan bir devlet. İngiliz himayesinden 1991’de ayrılmış. Ulusal bir kimlik arayışındalarmış. Tanınmak için demokrasi lazım olduğunu düşünüyorlarmış.

17. Moğolistan’da yurtların modası neden geçiyor?

Yurt, ahşap ve keçeden yapılan göçebe konut. Şehirleşme yüzünden insanlar yurtlarını bırakıp şehre taşınıyormuş.

18. En yüksek cinayet oranları hangi şehirlerde?

San Salvador (El Salvador’un başkenti) 2016’da 100.000 kişide 137 ölüm

2.Acapulco (Meksika)

19. Genç Britanyalılar neden daha seyrek suç işlerler?

Önceden çaldıkları televizyon, araba radyosu gibi şeyler değer kaybettiği için çalmaya değmiyor. Hırsız alarmları evlere ve arabalara girmeyi zorlaştırıyor. Uyuşturucudan, alkolden uzaklar. Daha ılımlı yaşıyorlar. Bilgisayar ve telefonda saatler geçirdikleri için başka işlere kalkışamıyorlar.

20. Araba renkleri Britanya’nın ulusal ruh halini nasıl yansıtır?

Ekonomi istikrarlıyken gri, ekonomik zorluk dönemlerinde duygu durumu karanlıklaşınca siyah arabalar çoğalıyormuş.

21. İsveçliler neden vergilerini fazla fazla öder?

Fazla ödeyip devlette tutuyorlarmış paralarını, sonra geri istiyorlarmış. Paraları devlet kasasında güvende oluyor diyeymiş.

22. Neden hiç kimse Nijeryalı olduğunu bilmiyor?

Bilmiyor muymuş? Afrika’nın en kalabalık ülkesiymiş. Hıristiyan Güney ve Müslüman Kuzey olarak iki İngiliz kolonisinden oluşuyormuş. İki taraf birbirini daha az/daha çok göstermekle suçluyormuş. O yüzden tam sayı bilinmiyormuş. 

23. Ejderha yılında doğan Çinli çocuklar neden daha başarılı?

Ebeveynler bu çocuklara daha çok inandığı için. Eğitimleri için daha çok para ve zaman harcıyormuş.

24. Sperm bankası işi neden patlıyor?

Donörlere ödeme yapılamaması ve kısıtlayıcı politikalar ile müşterilere sunulan yüksek fiyatlar nedeniyle.

25. Porno tüketimi Hawaii’nin yanlış alarmı sırasında nasıl değişti?

Hawaii’de yanlışlıkla füze uyarısı yapılmış. Porno izlenme oranı hemen düşmüş. Yanlış alarm olduğu açıklandıktan sonra da bir 15 dakika izlenme düşükmüş. Sonra normale dönmüş.

26. Neden bazı Avrupa ülkelerinde trans bireyler kısırlaştırılıyor?

Çocuk bakmaya uygun olmadıkları gerekçesiyle.

27. Kabul gören erkek davranışları yaş, cinsiyet ve uyruğa göre nasıl değişiyor?

Nelerin taciz olduğu ve olmadığı konusunda yaşlı erkekler daha cahil. Yaşlı erkeklerin bir davranışı taciz sayması daha az rastlanan bir durummuş, yeni kuşak genç kadınların taciz tanımları daha geniş. Bazı milletten erkekler örneğin İsveçliler, kadınların yanında belaltı espriler yapma hakları olduğunu düşünüyormuş.

Cinsel taciz tanımında uzlaşı yok, diyor yazar. Ben söyleyeyim: Aynısını senin anana/bacına/kızına yapsalar taciz diyorsan tacizdir, değil diyorsan değildir. Erkeklerin anlaması için böyle ana bacı örneğinden gitmek lazım. Başka türlü anlamazlar.

28. Porno ve liste içerik siteleri İngiltere’nin eşcinsel nüfusu hakkında neyi açığa çıkarıyor?

Eşcinsellerin ülke çağında eşit dağılım gösterdiğini açığa çıkarıyormuş.

29. Neden çiftler bekarlardan daha çok ev işi yapar?

Kadınlar evlenince kendilerinin yanı sıra bir de eşlerinin ve çocuklarının bakımını da üstlendiği için daha çok ev işi yapıyor.

30. Kadınlar ve erkekler partnerlerinin kariyeri ve ev işleri hakkında ne düşünür?

İnsanlara kariyer-aile dengesini nasıl kurduklarını sormuşlar. Erkekler yine bok bok cevaplar vermiş. “Erkeklerin genel anlamda, ailelerinde ev işleri ve çocuk bakımı görevlerinin kadının omzuna yüklendiğini düşünme ihtimali kadınlarınkinin yarısı kadardı.” Sf.87

31. Hidrolik kırma, doğum oranlarını nasıl fırlattı?

Ekonomik durumlar zorken bebek yapmak da azalıyor. Ekonomik koşullar iyileşince doğurganlık da artıyor. 1970’lerde kömür ucuzlamış, bebek doğum oranı artmış. Amerika’da az eğitimli erkekler için hidrolik kırma işi artmış. Bu da doğum oranlarını artırmış.

32. Avrupa’nın düşük doğum oranlarının açıklaması ne?

Yok. Cevabını yazmamış bu sorunun. Yani yazmış da ekonomik zorluklar, feminizm, göç... Ama bunlar sebep değil diyor. Peki ne sebep? Yok. 

33. Amerika neden hâlâ çocuk yaşta evliliğe izin veriyor?

Erken yaşta yapılan evlilikler gayrimeşru doğumları azaltır diyenler var. Ama tabii ki çocukların zararına bu evlilikler. Buna izin verilmesi de tartışmasız şekilde yanlış.

34. Çin’in köpek eti pazarı neden büyüdü?

Kârlı olduğu içinmiş.

35. Obezite neden yoksul ülkelerde büyüyen bir sorun?

Ucuz yiyecekler ki bunlar genelde besin değeri düşük hazır gıdalar. Merakı olan için bkz: Sihirli Hap

36. Kişi başına en çok butik bira fabrikası düşen Avrupa ülkesi hangisi?

Birleşik Krallık

37. Neden bazı Amerikan şehirleri yemek kamyonlarından hazzetmez?

Sokakları tıkadığı, park yerlerini işgal ettiği, kaldırımları kalabalık, çöp içinde ve gürültülü hale getirdiği için. Restoran sahipleri de bunların kira ya da vergi vermedikleri için haksız rekabet oluşturduğunu söylüyormuş. Kurallar getirilmiş.

38. Şarap kadehleri yıllar içinde nasıl genişledi?

Daha çok içilsin diye.

39. Gıda ambalajları çevre için neden iyidir?

Ambalaj iyi olunca raf ömrü uzun oluyor, insanlar satın alıyor ve böylece israf olmuyor diyeymiş.

40. Buğdayın neden insanlarınkinden daha karışık bir genomu var?

Anlamadım. Karışık olduğunu anlatıyor ama nedenini anlatmıyor.

41. Kadınlar neden hâlâ erkeklerden çok daha az kazanıyor?

Kadınların asistanlık gibi az maaşlı işlerdeki sayısı erkekleri geçerken erkeklerin çoğunlukla daha üst pozisyonlarda olması yüzünden. Yani kadınlar daha düşük maaşlı mesleklerde yoğunlaşmış. Peki kadınlar neden yüksek pozisyonlu işlerde değiller? Çocuk bakmaktan. Ayrıntılı bilgi için bkz: Alttakiler

42. Çin, eski İpek Yolu’nu neden yeniden kuruyor?

Ekonomik kalkınma olsun, yeni pazarlar yaratılsın diye.

43. Ölüm vergileri neden gözden düştü?

Veraset vergisi yani. Cevabını vermiyor. Şu sebepten değil, bu sebepten değil diyor.

44. Bir şeyi emtia yapan nedir?

“Ekonomik anlamda, emtia standartlaştırılmış, dolayısıyla benzer türden ürünlerle takas edilmesi kolay, dünya çağında benzer şekilde fiyatlandırılmış ve başka ürünlerin yapımında kullanılan, ticaretin hayati bileşenleridir.” Sf.133

45. Yaşam süresi her zaman milli servetle mi artar?

Evet.

46. Şirketler neden var?

Maliyetleri düşürmek için.

47. Eski moda imalat işleri neden geri gelmiyor?

İmalat şirketleri pazarlama, muhasebe, lojistik, temizlik, personel yönetimi gibi işleri dışarıya yaptırıyor artık, daha az eleman çalışıyor diye.

48. Hindistan en büyük kağıt paralarından ikisini neden ıskartaya çıkardı?

Kara parayı önlemek için. Böylece herkes elindeki banknotları vermek ve kaç parası olduğunu bildirmek zorunda kaldı. (Ama plan işe yaramamış.)

49. Genç kan, yaşlıları gerçekten de gençleştirebilir mi?

Hayvanlarda işe yaramış. İnsanlarda daha deney sonucu yok.

50. İnsanlar yaşamlarının sonunda ne isterler?

Ülkelere göre değişiyor.

Amerika ve Japonya’da bakım masraflarıyla aileye yük olmamak,

Brezilya’da ruhen huzurlu olmak,

İtalya'da sevdiklerinin yanlarında olması imiş.

51. Çin hava kirliliğini nasıl azalttı?

Yasaklar getirerek. Kömür kullanımını kısıtladı. Zaten de en çok kömür kullanan devlet kurumları olduğu için hava temizlendi.

52. Ormanlar neden zengin dünyada yayılıyor?

Yükseklerdeki tarım arazileri terk edilince buraları ağaçlar ele geçirdi ve hükümet politikaları da ağaçlandırmayı destekledi.

53. Yeni Zelanda’nın suyunda neden bir şey var?

İneklerin bedensel atıkları yüzünden. Nehirlere işeyip sıçıyorlarmış.

54. Gen sürücüleri neden hâlâ vahşi doğada uygulanmadı?

Gen sürücüleri dediği “bir ebeveynin gen versiyonunu diğerinden kayıracak olasılıkları değiştiren DNA uzantıları” imiş. Sf.163 Hayvanlarda denense o hayvan neslini ortadan kaldırabilir endişesi yüzünden uygulanmıyormuş.

55. Hindistan’ın temizlik problemlerini çözmek neden bu kadar zor?

450 milyon insan dışarıya işiyor sıçıyor. Hükümet evlere tuvalet yaptırıyormuş. Ama kimisi kullanmıyor, dışarıya yapmayı tercih ediyor, kimisi kast sistemi gereği evdeki tuvaleti kullanamıyor, kimisi dışarıya sıçmayı erkeklik olarak görüyormuş.

56. Bazı ölümcül hastalıkların ortadan kaldırılması neden zordur?

Bakteri ve pirelerden bulaşıyorlar, onlar da yoksulluk hastalığı.

57. Çin neden yabancı atıklardan bıktı?

Çevre ve elektronik atıkların yasadışı sevkiyatını düşürmek için.

58. Kurtlar neden Fransa’ya geri dönüyor?

Kırsal nüfusun azalması sebebiyle

59. Hayvanlar aleminde neden en büyük olan en hızlı değil?

Bir hayvanın çıkabildiği en yüksek hız, bir noktaya kadar beden kitlesiyle orantılı olarak artıp ardından düşüşe geçiyormuş.

60. Beyin bilgisayar arayüz nedir?

Koklear implantı ve benzeri şeylerde kullanılan bir şeymiş, anlamadım. 

61. Robotlar bütün gün ne yapar?

İnsanların üretkenliğini artırmak üzere işbirliği yapmak için tasarlanıyorlarmış.

62. 5G neden önceki kablosuz teknolojilerden hem daha hızlı hem de daha yavaş olabilir?

Cevabı anlamadım, cevap vermemiş de olabilir. 

63. Sürücüsüz arabalar neden alınmayıp çoğunlukla paylaşılacak?

Ekonomik nedenler ve kullanışlılık nedeniyle. “Bineceğiniz ilk sürücüsüz araç, bir teknolojik ve ekonomik sorunlar birleşimi nedeniyle, paylaşımlı bir araç olacak, kişiye özel değil.” Sf.187

64. Araç çağırma uygulamaları alkollü araç kullanımını nasıl azaltıyor?

Alkollü insanlar araç kullanmak yerine über tercih ediyorlar diye.

65. Artırılmış gerçeklik nedir?

“Artırılmış gerçeklik, hakiki gerçeklikte kalır ve bunun üzerine kullanışlı ya da ilgi çekici veri katmanları eklemek için bilgisayarları kullanır.” Sf.192

66. Neden hâlâ uzay asansörünü bekliyoruz?

Bilinen hiçbir materyal, kendi ağırlığını taşıması gereken kablo için ihtiyaç duyulan hafiflik ve kuvvet birleşimine sahip değilmiş.

67. Gökbilimciler ilk yıldızlararası asteroiti nasıl tespit ettiler?

Anlamadım. Herhalde teleskopla tespit etmişlerdir. 

68. Drone’lar hava taşıtları açısından neden kuşlara kıyasla daha büyük riski oluşturabilir?

Drone’ların sert ve kalın materyalleri uçaklar için kışlardan daha tehlikeliymiş.

69. Spam e-postaların ne manası var?

Spam aslında reklam. Maliyeti sıfır.

70. Polis neden vücut kameraları kullanmalı?

Kanıt toplamak için, düzgün davranmak için

71. Teknoloji devleri neden kendi sualtı kablolarını döşüyor?

Öyle bir ağ kapasitesine ihtiyaç var ki artık kiralamak yerine kendi kablolarını döşemek daha mantıklıymış. 

72. Tenisçiler neden haykırır?

Servis ve sektirme hızlarını artırıyormuş. Rakip, topun nereye gideceğini geç fark ediyormuş.

73. Nijerya’da kutu oyunları neden bu kadar revaçta?

Nijeryalıların rekabetçi bir yapıları varmış. Bir de düzenli elektrikleri yokmuş. Elektriğin olmadığı akşamlarda çocuklar avarelik etmesin diye kutu oyunlar oynuyorlarmış. 

74. Drone’lar plajları köpekbalıklarından nasıl koruyabilir?

Suyun X-ray’ini çekebilen kamera ve bunu taşıyan drone’lar ile cankurtaranlara ve sörfçülere uyarı gönderilecekmiş.

75. Futbol transferleri nasıl işler?

Oyuncunun takımına, oyuncuya, menajerine para verilerek

76. St.Louis nasıl Amerika’nın satranç başkenti oldu?

Emekli bir zengin şehre satranç getirip turnuvaları destekliyor. 

77. Bir filmi dijital olarak yeniden düzenlemek gerçekten ne anlama gelir?

Eskiden çekilen filmin rulosu tozdan kirden arındırılıyor, renkler berraklaştırılıyor vb

78. Bahisçiler kazanan müşterilerle nasıl baş ediyor?

Müşterinin çevrimiçi bilgilerini toplayarak sıradan bahis oyuncularına daha iyi oranlar sunarak

Daha da var ama okuyamadım artık gerisini. Beynim çığlık attı istemiyorum artık bu bilgileri diye. Herhangi bir bağlamı olmayan, üstelik merak dahi etmediğim yerli yersiz bilgiler. Çok merak ediyorsanız alın, şu sorular var: 

79. Emojilerin neden dilsel anlamda faydalı yan etkileri var?

80. Alfabenin harfleri nasıl isimlendirildi?

81. Papua Yeni Gine’de neden bu kadar çok dil var?

82. Sırp-Hırvat dili tek bir dil mi yoksa dört dil mi?

83. Dil, ulusal kimlikle nasıl bağlantılıdır?

84. Makineler insan dilini işlemeyi nasıl öğrendi?

85. Dünya Bankasının neden "ve" kelimesini kullanmayı biraz azaltması gerekiyor?

86. Yeni yıl kararları nereden geliyor?

87. St.Patrick Gübü nasıl küreselleşti?

88. Paskalya’nın zamanı neden hep değişir?

89. Avrupalılar neden ağustosta işi gücü salarlar?

90. Şükran Günü nasıl seküler bir bayram haline geldi?

91. Hava durumu, din ve gündüz saatleri Hıristiyanların müzik dinleme alışkanlıklarını nasıl etkiledi?

92. Bir zamanların gürültülü patırtılı karnavalı Noel, nasıl ehlileştirildi?

*

Kitapta soruların yanı sıra yer yer soru olmayan çeşitli konu başlıkları var. Bunların birinden öğrendim ki Haziran 2017’deki raporlara göre; sigara tüketimini azaltmak için Dünya Sağlık Örgütü’nün önerdiği önlemleri yalnızca bir ülke en kapsamlı şekilde uyguluyormuş. Hangi ülke, bilin. Türkiye. As bayrakları. Peki önlemler ne: Sigara içme yasakları, yüksek sigara vergileri, sigara içmenin tehlikelerine dair uyarılar, türün reklamlarına getirilen yasaklar ve sigarayı bırakmaya yardımcı olan kamu tarafından desteklenen hizmetler. 

*

Neticede hiç beğenmediğim bir kitap oldu benim. İnternette sosyal medyada paylaşılanları kaydırmak gibiydi bu kitabı okumak. Öyle boş. 

*

Yazarın başka bir kitabını okumuştum. O güzeldi:

Bkz: Altı Bardakta Dünya Tarihi